کودک وحضوردر مسجد
کودک وحضوردر مسجد 
كودك و مسجد
آنجا كه از تعليم و تربيت نسل نو وساختار بنيه فرهنگي جوانان سخن درميان است بالطبع آمادگيهاي روحي آنان در دوران كودكي ، درصفحه تحقيق دانشمندان علوم تربيتي و روان شناسان نقش مي بندد.
دوران كودكي انسان نسبت به ديگر حيوانات ، طولاني تر و حساس تراست . كودك به مراتب، بيشتر از ديگر حيوانات به مراقبت و پرستاري والدين نياز دارد.
هرچند روان شناسان درباب تعليم و تربيت كودك ديدگاهها و فرضيه هاي سه گانه اي دارند و به پيروان : «فرضيه يادگيري» ،« رشدگرايان»و «روانشناسان نوين انسان گرايانه» تقسيم شوند،اماوجه غالب باپيروان «فرضيه يادگيري»است . اين فرضيه ،ديدگاه منطقي تري دارد،وبسياري از پيروان ديگر فرضيه ها هم دراين ديدگاه شريكند.
طبق اين نظريه ، كودكان آن چيزي مي شوند كه والدين ازآنان مي سازند.درحقيقت والدين ، آموزگاران و ديگران، به انديشه و رفتار كودك سازمان مي دهند(ويليام،1373).
طبق اين تفكر، « دوران كودكي بقدري حساس است كه اگر از فرصت آن استفاده نشود وطفل ساخته و پرداخته نشود ، امكان بازسازي او هيچگاه چون اول مقدورنتواند بود. و دربسياري از موارد ، دوباره سازي او امري قريب به محال است . درحدود 3 تا 6 سالگي ، رشد كودك بسيار سريع است . و درهمين دوره بحراني رشد است كه مي توان به پرورش شخصيت اوهمت‌گماشت ، عادات نيكو وضروري را دراو ايجاد كرد،و او را به رعايت اصول و مقررات زندگي فردي و اجتماعي وادار نمود»(قائمي اميري،خانواده و تربيت كودك ،1350 .
فرهنگ
سعدي دراين باره ، چنين سروده است ( سعدي ،گلستان،باب تعليم و تربيت ):
هركه در خرديش ادب نكنند
دربزرگي فلاح از او برخاست
چرب تر راچنانكه خواهي پيچ
نشود خشك ،جزبه آتش راست
حتي روسو قدم فراتر نهاده و معتقد است كه تكوين عادات در كودك ، بلافاصله پس از تولد او آغاز مي شود،وي مي گويد:«تكرار مي كنم ،تربيت آدمي از زمان تولد او شروع مي شود .قبل از سخن گفتن وشنيدن ،به يادگرفتن مشغول است ، تجربه و آزمايش درسها راپيش بيني مي كند .همان دقيقه كه دايه خود رامي شناسد درحقيقت خيلي تحصيل كرده است . اگر ترقي انسان را - در هرقدر هم كه خرفت باشد - از حين ولادت تا آنجا كه رسيده تعقيب نماييد ، از معلومات او متحير خواهيد شد «حجتي ،اسلام وتعليم وتربيت ،ج 1،264)
دكتر الكسيس كارل ، فيزيولوژيست ،جراح و زيست شناس معروف فرانسوي ، براين باور است : براي آنكه تعليم و تربيت مفيد افتد، بايد خيلي زودتر ازآنچه عموماً امروز مي كنند ، شروع شود. يعني از هفته هاي اول بعد از تولد ، ابتدا بايد به مسائل فيزيولوژيكي منحصر شود. و بعد ازسال اول به مسائل رواني توجه شود. ارزش زمان براي كودك و پدر و مادرش يكسان نيست . يك روز در يك سالگي ، خيلي طولاني تر از يك روز در 30 سالگي است . و شايد، شش برابر حوادث فيزيولوژيكي و رواني راشامل است . بنابر اين ،نبايد چنين دوران پرمايه كودكي را بدون كشت گذاشت . محتملاً، درطول 6 سال اول زندگي نتيجه اجراي مقررات زندگي قطعي تر است ( كارل، راه رسم زندگي ،118).
اما برخلاف معتقدات روانشناسان غربي، كه تربيت كودك را از هفته هاي اول بعد از تولدمي دانند ، ديدگاه اسلامي آن را خيلي جلوتر و حتي به دوران قبل از انعقاد نطفه در رحم مادر مرتبط مي شناسد.
براين اساس ، بيانات پيشوايان دين مبين اسلام ،مشحون از دستورها و مقررات خاصي است كه هم درباره آداب نكاح ومجامعت تذكراتي داده و هم به تاثير آن دستورها به شكل بندي بهداشت جسمي وروان كودك چه درشكم مادر و چه بعد از تولد تاكيدكرده است .بايد دانست كه اسلام درباب تعليم و تربيت ، فراتر از ديگران انديشيده است ، براين ديدگاه پا مي فشارد كه : « السعيد من سعد في بطن امه، والشقي من شقي في بطن امه» ( نيكبخت كسي است كه دررحم مادر به نيكبختي رسيده است ، و بدبخت كسي است كه درشكم مادر به بدبختي رسيده است »(محمدي ري شهري ، ميزان الحكمة ،ج 5 ،129 ).
بنابر اين بايد در نظر داشت كه براي مسجدي بارآوردن كودك و اهل نماز كردن او ، والدين به طي چنين مسيري نياز دارند، زيرا كارآمد ترين و پربازده ترين مرحله پرورش كودك - مطابق با اخلاق اسلامي و عادات نيكوي فردي و اجتماعي - همين دوران كودكي اواست . كودك درچنين مرحله اي ، آمادگي پذيرش هرگونه اخلاق ، آداب و عادات را به راحت ترين وجه دارد.
راسل مي گويد : « سرعتي كه طفل شيرخوار دركسب عادت به كار مي برد، شگفت آور است . كسب هرگونه عادت بد، سدي در برابر كسب عادات خوب دراوايل كودكي خواهد بود. به همين جهت ، تكوين عادت در اوايل كودكي ، بسيار مهم به شمار مي رود چه اگر عادتهاي اولي نيك باشد ، درآينده از تشويقهاي بي پايان نجات خواهيم يافت به علاوه عادتي كه درآغاز عمر كسب مي شوند، در دورهاي بعدي زندگي پايدار مي مانند و همانند غرايز ، مؤثر و مسلط خواهند بود. و عادات منافي با آنها كه بعدها كسب مي شوند ممكن نيست به آن درجه از تاثير و تسلط برسند . ازاين رو ، عادات نخستين بايد مورد توجه كامل قرار گيرند» ( فلسفي ، اخلاق، ج1، 277).
انجام دادن مداوم تكاليف ديني و برخي از اعمال عبادي در اسلام بويژه نماز ، به تمرين در دوران كودكي نياز دارد، تا پس از طي مراحل رشد جسماني و رسيدن به حد بلوغ، در برگزاري آن احساس سنگيني و مسامحت بيجا به وجود نيايد و احياناً به ترك آن منجر نشود.
در روايتي از امام صادق (ع) به نقل از پدر بزرگوارش ،چنين نقل شده است : كان علي بن الحسين (ع)يأمر الصبيان ان يصلواالمغرب و العشاء جميعاً و الظهر و العصر جميعاً فيقال له يصلون في غير وقتها ، فيقول هو خير من ان يناموا فيها (حضرت امام زين العابدين (ع) همواره بچه ها را به برگزاري نماز مغرب و عشاء و ظهر و عصر ، فرمان مي دادند . به حضرت گفته مي شود كه بچه ها نماز را درغير وقت آن مي خوانند . پس ايشان مي فرمايند : آن بهتر از اين است كه در وقتش بخوابند) ( نوري ،مستدرك الوسائل ، ج3، 19).
مراد امام اين است كه آنان تكليفي دراين خصوص ندارند بلكه منظور عادت وتمرين دادن آنان به نماز و رفع احساس سنگيني نسبت به نماز است . ازجمله قوانين سودمندي كه دانشمندان تعليم و تربيت به آن رسيده اند « قانون ممارست و تكرار» و «قانون تشويق» است .
ثورنديك« Thorandike » متوجه اهميت اين قانون شد كه اعاده و تكرار هرامري ، به حفظ آن منجرمي‌گردد. و به عكس ، اهمال در تكرار ، موجب فراموشي و نسيان خواهد بود. (حجتي ،اسلام و تعليم و تربيت ،ج2،220).
اين قانون ،همان سخني است كه مولي الموحدين حضرت علي (ع) درجملات كوتاه خود 1400 سال قبل فرمودند:« العادة طبع ثان» (عادت ،سرشت دوم است) (آمدي ،تصنيف غررالحكم و در رالكلم ،322).
« للعادة علي كل انسان سلطان عادت براي انسانها به منزله پادشاه و فرمانرواست آمدي ،تصنيف غررالحكم و دررالكلم،322)
«الفضيلة‌غلبة العادة » فضيلت نتيجه پيروزي برعادت است )(آمدي،تصنيف غررالحكم و دررالكلم ،322).
با اهتمام و التفاوت به نقش عادات در زندگي معنوي آينده كودكان است كه ماهمواره خواهيم توانست فرزندان خود را به شاهراهاي اسلامي هدايت كنيم و آنان را ازكجرويها و افتادن به دست اندازهاي جاده اي رهايي بخشيم . آنگاه راهزنان فريبنده و مهاجمان بافضولات فرهنگي ، ياراي مقاومت با ايمان و اعتقاد راسخ آنان را نخواهند داشت .
اكنون بجاست اين سئوال مطرح شود : با توجه به اهميت عادتدهي كودكان درمساجد آيا اسلام درقبال مسجد روي كودكان چه ديدگاهي دارد؟
درجواب اين سئوال ،بايد گفت كه درنگاهي به احاديث و روايات وارده با پاسخهاي دوگانه اي مواجه مي شويم :
1- احاديثي كه ورود كودكان را به مسجد مكروه مي شمارد.
2- احاديثي كه دليل برجواز حضور كودكان درمسجد، و تشويق بدان امراست .
در دو سه حديثي كه به طرق مختلف درباب كراهيت حضور كودكان درمساجد وارد شده است صرف نظر از اينكه تقدم و تاري در كلمات آنها مشاهده مي شود چنين است : « جنبوامساجدكم مجانينكم وصبيانكم » (حضرت رسول اكرم (ص) مي فرمايند: از مساجدتان ديوانگان و كودكان خود رادورنگه داريد . (نوري ،مستدرك الوسائل ،ج1، 230)
البته، شماري از علما و اهل سنت از اين حديث حكم عدم جواز ورود كودك را به مسجد استنباط كرده و بدان فتوي داده اند . قابسي از مالك نقل مي كند: اگر كودك درسنين بازي و شيطنت است ،من ورود او را به مسجد جايز نمي دانم ( داغ،تاريخ تعليم وتربيت دراسلام،123)
اما درمقابل اين حديف ما در ماخذ ديني شاهديم كه پيامبر(ص) و اصحاب ، بچه هاي خود را به مسجد مي آورند. نه تنها بچه هاي سه چهارساله بلكه زنان اصحاب با بچه هاي شيرخوار خود در نمازهاي جماعت حاضر مي شدند.
روايات نشان نمي دهند كه پيامبر رحمت (ص) حتي دريك مودر برآنان يا بر والدين آنان نهيب زده يا به آوردن بچه هايشان به مسجد اعتراض كرده باشند . بلكه برعكس ،عكس العملهايي كه حاكي از تشويق و رضايت است ، ازجانب آن حضرت مشاهده مي شد.
ابن عمر درباره پيامبر (ص) چنين مي گويد:« رايت روسل الله (ص) علي المنبر يخطب الناس ، فخرج الحسن فعثر ، فسقط علي وجهه، فنزل علي المنبر يريد اخذه ، فاخذه الناس فاتوا به، قال قاتل الله الشيطان : ان الولد فتنه و الله ماعلمت اني نزلت من المنبر حتي اتيت به »(رسول خدا ص ) را ديدم كه درمنبر براي مدم سخنراني مي كردند ( امام حسن(ع) ) درخروج از مسجد پايش ليز خورد وبه زمين افتاد .حضرت از منبر پايين‌آمد تا او رابگيرد.مردم او را گرفتند و به ايشان دادند .حضرت (ص) فرمودند: خدا شيطان را بكشد. واقعاً فرزند موجب آزمايش است . به خدا قسم ، هيچ متوجه پايين آمدن از منبر نشدم ،تااينكه او به من رسانده شد)هندي كنزالعمال ،ج16، 289
گاهي ، پيغمبر (ص) درحال سجده بودند، كه امام حسن (ع) مي آمدند و برپشت پيامبر (ص) مي نشستند . پيغمبر (ص) به همان حال مي ماندند و سجده را طول مي دادند (شريف قرشي ،زندگاني حسن بن علي (ع) ،ج1، 68)
شبي پيامبر (ص) نماز عشاء مي گذاشتند و سجده اي بسيار دراز به جاآورند . پس از پايان نماز، علت را ازايشان پرسيدند ، پيامبر(ص) فرمودند: پسرم حسن برپشتم سوار بود، و ناراحت بودم كه پياده اش كنم (شريف قرشي،زندگاني حسن به علي (ع) ،ج1، 68)
حتي ابوقتاة انصاري روايتي كه حاكي ازنهايت توجه پيامبر (ص) به كودكان دراثناي نماز است ، نقل مي كند كه شايد براي ما غير منتظره بنمايد . و درصورت صحت روايت ممكن است آن را مغير با اصل حضور قلب در نماز تلقي بنماييم . اوچنين مي گويد :«ان رسول الله (ص)كان يصلي و هو حامل امامه بنت زينب بنت رسول الله (ص) و لابي العاص بن ربيعه بن عبد شمس ،فاذاسجد وضعها و اذا قام حملها »(همانا رسول خدا (ص)و همسر ابي العاص ،را دربغل مي گرفتند و هنگام سجده،او را زمين مي گذاشتند و در قيام،او را برمي داشتند) (عبدالباقي ،اللولو و المرجان ،ج1،109).
دو روايت ديگر كه برحضور كودكان شيرخوار و خردسال در مسجد دلالت مي كند،جالب توجه است .صاحب مستدرك الوسائل ، ازكتاب عدة‌الداعي چنين نقل مي كند: « صلي رسول الله (ص) بالناس يوماًفخخف في الراكعين،فلما انصرف قال له الناس يا رسول الله رأيناك خففت هل حدث فس الصلاة؟ قال : و ماذاك ، قالوا خففت في راكعتين الاخرتين ، فقال اوماسمعتم صراخ الصبي ، وفي حديث آخر: خشيت ان يشتغل به خاطر ابيه» (روزي رسول خدا(ص)بامردم نمازمي گزاردند كه دو ركعت آخر را سبكتر كردند. پس ازاتمام نماز ، مردم گفتند: يارسول الله ، متوجه سبك كردن نمازشديم . آيااتفاقي در نماز روي داد،فرمودند: چطور مگر ؟ گفتند: دوركعت آخر را سبك برگزار كرديد.فرمودند: آيا صداي گريه بچه را نشنيديد؟و درحديث ديگري هست كه فرمودند: ترسيدم فكر پدرش بدان مشغول شود)نوري ،مستدرك الوسائل ،ج6، 503)
رسول خدا(ص) درحديث ديگري نيز مي فرمايند : «اني لاقوم الي الصلوة اريد ان اطول فيها فاسمع بكاء الصبي فاتجوز في صلاتي كراهية ان اشق علي امه»(من به نماز مي ايستم و مي خواهم تا آن را طولاني سازم .پس ،گريه كودكي را مي شنوم.وچون خوش نمي دارم كه برمادر او سخت گيري كنم ،نماز را سبك برگزارمي كنم .(بخاري ،صحيح ،ج1،1397 زبيدي ،مختصرصحيح البخاري ،108 ،بلاغي پيامبر رحمت ،23 .
درحديث ديگري ضمن دلالت برحضور كودكان درمساجد چگونگي شركت آنان درصفوف جماعت ،بدين گونه بيان شده است : «عن جابر،عن ابي جعفر(ع)قال :سألته عن الصيبان اذا صفوا في الصلوه المكتوبة، قال : لاتؤخر و هم عن الصلوة و فرقوا بينهم» (جابر نقل مي كند كه امام باقر(ع) درباره كودكاني كه درنماز واجب حضور مي يابند پرسيدم .حضرت فرمودند:آنان را در اخر صفهاي جماعت باهم نگذاريد ،بلكه جداگانه دربين بزرگسالان پراكنده سازيد)(طباطبائي بروجردي ،جامع احاديث الشيعة، ج 6، 459)
باتوجه به احاديث و رواياتي كه ياد آور شديم ،اگر جمع بندي صحيحي به عمل نيايد شايد اين شبهه ايجاد شودكه احاديث مشمول نوعي تناقض گويي شده اند،درحالي كه به هيچ وجه چنين نيست .صدور احاديثي از قبيل :«جنبوا مساجدكم مجانينكم وصبيانكم ....»نشان مي دهد كه اين حديث شريف ،كودكاني را درنظر دارد كه درحركات خود و درشيطنت و شلوغ كاري بسان ديوانگان عمل مي نمايند و درصورت حضور درمسجد ، موجب آلودگي يا ايجاد بي نظمي غيرمتعارف درمسجد مي شوند.اين احتمال هم وجود دارد كه درجامعه آن روز باتوجه به شرايط و عدم امكاناتي از قبيل پوشاك مناسب بچه،حضور كودكان چه بسا موجب آلودگي مسجد و حاضران درمسجد مي شد.
طبق نظرفقيه بزرگوار شهيد ثاني (ره) :«مراد كودكاني است كه به طهارت آنان اعتمادي نيست يا اينكه خوب و بد را تشخيص نمي دهند اما بچه مميزي كه طهارت او مورد وثوق است و خودش نيز برنمازها مواظبت مي نمايد ،كراهيتي برآن متوجه نيست بلكه سزاوار است او را به آمدن مسجد تمرين دادهمچنانكه لازم است براي نماز تمرين وعادت داده شود »(عاملي ،الروضة‌البهية ،ج1، 96)
آيت الله شهيد مطهري ،دريكي از گفتارهاي خود در توضيح آيه:«وامر اهلك بالصلاة‌و اصطبر عليها»(طه 55/)(اهلت را به نماز دستور بده و برنماز صبركن)چنين بيان مي كند:«.....بچه هاا را ازكودكي بايد به نمازتمرين داد....بچه را بايد درمحيط مشوق نماز خواندن برد .اين به تجربه ثابت شده است كه اگر بچه به مسجد نرود،اگر در جمع نباشد نمازخواندن جمع را نبيند به اين كار تشويق نمي شود. چون اصلاً حضور درجمع مشوق انسان است آدم بزرگ هم وقتي خودش را درجمع اهل عبادت مي بيند روح عبادت بيشتري پيدا مي كند بچه كه ديگربيشتر تحت تأثير است ... بايد با بچه هاي خودمان ، برنامه مسجد رفتن داشته باشيم ،تا بچه هابا مساجد ومعابد آشنا بشوند.ماخودمان ازبچگي با مساجد ومعابد آشنا بوديم در اين اوضاع و احوال امروز چقدر به مسجد مي رويم كه بچه هاي ما كه هفت ساله شده اند به دبستان وبعد به دبيرستان و بعد به دانشگاه رفته اند ولي اصلاً پايشان به مساجد نرسيده است بروند؟خوب اينها قهراً از مساجد فراري مي شوند حالا،ممكن است بگوييد وضع مساجد خراب است كثيف است يا مثلاً يك روضه خوان مي آيد و حرف چنان و چنين مي زند .آنها را هم وظيفه داريم كه درست بكنيم وظيفه كه دريكجا تمام نمي شودوضع مساجد خودمان را هم بايد اصلاح بكنيم (مطهري ،گفتارهاي معنوي ،94)
ازطرفي ديگر بايد به نكته ظريف توجه داشت كه منع بچه از مسجد ، با منع مادر او ازمسجد نيز ارتباط تنگاتنگي دارد .مادران كه معمولاً مسئوليت پرستاري و تربيت فرزندان را بيشتر از پدران به عهده دارند درمراعات چنين امري ، سالياني را محكوم به خانه نشيني و محروميت از مساجد الهي خواهند بود. مادران بااين فرض بايد به جرم مادربودن و پرستاري حداقل سه فرزند ،10 تا 12 سال از حضور درپايگاههاي‌عظيم فكري ومعنواي اجتناب كنند، و درنهايت به آموخته هاي بيات خانه پدري و آموزشهاي فراموش شده و منسوخ دوران تحصيلي قناعت نمايند. بديهي است چنين برداشتي درحوزه خدامحوري و علم مداري اسلامي جايگاهي ندارد و با نص صريح ديني مغاير است.
اين نكته را هم بايد اضافه كرد كه هيچ وقت ،احتمال شلوغ كاري و شيطنت از جانب كودكان دور از انتظار نيست ،ودرصورت حضور درمساجد دررفع آرامش آن مقداري دخيل خواهند بود. اما از باب « الاهم فالاهم » و نتيجه عادت پذيري كودك ، بايد آن را تحمل كرد و درطراحي مساجد براي آنان نيز جايگاهي را متناسب با روحيه كودكي در نظر گرفت .
امروزه براي جلب و جذب كودكان و نوجوانان و حتي جوانان به مساجد ازباب : «وجوب مقدمه واجب» بايد ساخت مهد كودك فضاي سبزومجتمهاي ورزشي ،تفريحي و برنامه ريزي ازسوي متوليان مساجد پيش بيني شود باتوجه به فراگيربودن امور فوق در زندگي روزمره كودكان و جوانان بايد مساجد را توسعه داد و متحول كرد .
ما امروز در دنيايي زندگي مي كنيم كه دربافت شهري آن ،ديگر از خانه باغها بويژه در طبقات پايين ومتوسط جامعه - كه طيف مسجدي را هم آنان تشكيل مي دهند - خبري نيست .كودك و جوان در يك محاصره آپارتماني و آپارتمان نمايي به دور از تفريجات لازم محدود شده است .لذا شوق بازي در فضاي سبز زيبا و دلپذير و «گلگشت دركنار آب نماهاي مسجد » (مهاجراني،روزنامه اطلاعات،28/3/1377)مي تواند با بلند شدن نغمه دلكش اذان از مأذنه مساجد ، جذبه و اشتياق آنان ار نسبت به مسجد روي شعله وركند.حتي چنين روشي ،مي تواند پدران ومادران را به سوي مسجد بكشاند، كه اين خود از زمينه هاي «توفيق اجباري» است و از راههاي تحكيم پيوند خانه و مسجد به شمارمي‌رود.
اساساً معماري سنتي مساجد برچنين ساختاري دلپذير و دلارايي استواربوده است به طوري كه تاريخ مي نويسد ميراث فرهنگي‌مي‌نماياند و حافظ شيرازي مي سرايد:
بده ساقي مي باقي كه درجنت نخواهي يافت
كنارآب ركناباد وگلگشت مصلي را
متاسفانه با وجود پيشرفتهاي معماري و تحولات : اجتماعي ، فرهنگي وصنعتي ، به صراحت مي توان ادعا كرد كه مسجد سازيهاي امروز ، هيچ تناسبي با آنهمه تحولات نشان‌نمي‌دهندو فاقد جاذبه هاي تبليغي مطابق با زمان است .
مسجد سازي و مسجد داري در دنياي امروز نيازمند دانش فني و تخصص لازم خود است كه متاسفانه تاكنون برنامه ريزي دقيقي دراين باره نشده است
واقعيت اين است آن مقداري كه به نقش اجتماعي و سياسي مساجد درجريان انقلاب اسلامي باور كرده ايم به همان ميزان در گسترش جاذبه هاي تفريحي مساجد تلاش و كارنكرده ايم و«مسجد دانشگاه»بسيار ايجاد كرديه ايم ولي به فكر«دانشگاه مسجد »نيفتاده ايم .
امروزه احداث هرگونه ساختماني تابع يك سلسله اصول و ضوابط شهر سازي ، وبراساس نيازمنديهاي تعريف شده كارشناسانه صورت مي پذيرد .اما فقط دراين ميان مسجد است كه ازهيچ اصول علمي ، تربيتي و تبليغاتي برخوردار نبوده و تاكنو نيز در مورد طراحي كارشناسانه آن الگويي ارائه نشده است .
منابع :
1. آمدي ، تصنيف غررالحكم و دررالكلم ،قم،دفتر تبليغات اسلامي
2. بخاري ، صحيح بخاري
3. بلاغي،صدر،پيامبر رحمت ، تهران ، انتشارات حسينيه ارشاد
4. حجتي ،محمدباقر، اسلام وتعليم و تربيت ، چاپ پانزدهم ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامي
5. داغ ،محمد و ديگران ، تاريخ تعليم و تربيت دراسلام قرن 6-1 هجري ، ترجمه علي اصغر كوشافر ، تبريز ، دانشگاه تبريز، 1369
6. زبيدي ، احمد بن عبداللطيف ، مختصر صحيح البخاري ، بيروت ، دارالنفائس
7. سعدي ، گلستان
8. شريف قرشي ، باقر ، زندگاني حسن بن علي (ع9 ، ترجمه فخرالدين حجازي ، چاپ دوم .
9.طباطبائي‌بروجردي،حسين،جامع‌احاديث‌الشيعة،قم،1369 هـ.ق
10. عاملي ، زين الدين، الروضة‌البهية،قم،موسسه اسماعيليان 1375
11. عبدالباقي ،محمدفؤاد،اللؤلؤو المرجان،بيروت ،دارالفكر
12. فلسفي ،محمدتقي،اخلاق،چاپ دوم،تهران
13. قائمي اميري،علي،خانواده وتربيت كودك،تهران،انتشارات اميري
14. كارل ،الكسيس،راه رسم زندگي،ترجمه پرويزدبيري،چاپ پنجم،اصفهان،نشرتأييد
15. محمدي ري شهري ،محمد،ميزان الحكمة،چاپ اول،قم،دفترتبليغات اسلامي
16. مطهري ،مرتضي ،گفتارهاي معنوي
17. مهاجراني،عطاءالله «نقدحال»،روزنامه اطلاعات ،28خرداد1377
18. نوري ،ميرزاحسين،مستدرك الوسائل،چاپ جديد
19. ويليام،سي كرين،پيشگامان رشد،ترجمه فريدفدايي،تهران،اطلاعات 1373
20. هندي،حسام الدين ،كنزالعمال ،بيروت،الشركة‌المتحدة‌للتوزيع
.gif){kind=small}
